ओ. पी. नय्यर यांची यांची शास्त्रीय गाणी: Classical Songs by O P Nayyar
ओ. पी. नय्यर यांची यांची शास्त्रीय गाणी: Classical Songs by O P Nayyar
ओ. पी. नय्यर यांची यांची शास्त्रीय गाणी?
लेखाचे शिर्षक वाचून आपण पुन्हा एकदा दचकला असालच! मागच्या लेखात ओपींची अंगाई आणि बालगीते ऐकली. आणि आता ओ. पी. नय्यर यांची यांची शास्त्रीय गाणी?
हे कसे शक्य आहे?
ओपींनी काय काय करून ठेवले आहे, ते सर्व अजून आपण उलगडून कुठे पाहिले आहे? चला तर आज ऐकूयात ओ. पी. नय्यर यांची यांनी स्वरबद्ध केलेली हिंदी चित्रपटातील शास्त्रीय गाणी. हि गाणी केवळ रागावर आधारीत चित्रपटातील गाणी नाहीत, ती शुद्ध रागदारी आहे!. मागच्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे ऱ्हीदम किंग ओपी नय्यर, घोड्यांच्या टापाच्या तालावर गाणी देणारा ओपी नय्यर, पंजाबी ठेक्यावर गाणी देणारा ओपी नय्यर, क्लब मधील नृत्याची गाणी देणारा ओपी नय्यर, झालेच तर उडत्या चालीची आणि विनोदी गाणी देणारा ओपी नय्यर अशा विविध विशेषणांनी ज्यांना नावाजले जाते, त्या ओपींनी अंगाई, बालगीतेही ह्या प्रकाराबरोबरच शास्त्रीय संगीतात बांधलेली गाणी ह्या प्रकारातही खूपच अविश्वसनीय काम केले आहे. आपण ते आता पाहणारच आहोत आणि अर्थात ऐकणार आहोत आणि ओपींच्या गाण्यांचा हा नवीन पैलू आता उलगडून पाहणार आहोत.
निर्माता अशोक कुमार ह्यांनी त्यांच्या शास्त्रीय संगीत आणि नृत्यावर आधारीत कथा असलेल्या चित्रपटाकरीता नौशाद, सी. रामचंद्र, मदनमोहन, शंकर जयकिशन अशा समकालीन शास्त्रीय संगीताचा छान वापर करणारे नामंवत संगीतकार सोडून ओपींना ह्या चित्रपटाकरीता घेतले हे गोष्ट त्याकाळी खरेतर अनेकांच्याच नव्हेतर सगळ्यांच्याच भुवया उंचावणारी घटना ठरली असणार यात शंका नाही. त्याशिवाय ओपींनी हे शिवधनुष्य पेलून आपण ह्या क्षेत्रातही कमी नाही आहोत हे सिद्ध केले आहे. परंतु ओपींचा पिंड वेगळा होता म्हणून ह्या प्रांतात ओपी फार रमले नाहीत, किंवा त्यांना तसे आणखी चित्रपट मिळाले नाहीत.
चला तर आता ऐकूयात ओपी नय्यर यांनी संगीतबद्ध केलेल्या चित्रपटातील निवडक रागदारी! आणि जाणून घेवूया ओपींच्या सांगीतिक कारकीर्दीतील एक दुर्लक्षित पैलू!
आजच्या लेखातील पहिले गाणे आहे, ‘जोगिया मेरे घर आये‘.
१९५८ च्या रागिणी चित्रपटाच्या सुरुवातीला शिर्षकदृश्य दाखवणे सुरु असताना हे गाणे ऐकावयास मिळते. चित्रपटाचे संगीतकार म्हणून ओ. पी. नय्यर यांचे नाव असले तरी ह्या गाण्यामागे ओपींचे योगदान कमीच दिसते, कारण त्यावेळेचे नामवंत शास्त्रीय गायक उस्ताद अमीर खान यांनी गायलेली बंदिश जशीच्या तशी लख्ख घासून पुसून चित्रपटात वापरली आहे, ती पण ओपींचे चाहते असलेले उस्ताद अमीर खान यांच्याच आवाजात. पण ओपींच्या श्रेयनामावलीत हा चित्रपट असल्याने, ते गाणे येथे ऐकवण्याचा मोह आवरत नाही.
ललित राग आणि त्रिताल यात बांधलेल्या आणि भगवान शिवाचे मनोहारी वर्णन करणाऱ्या ह्या बंदिशीने आजच्या भागाची सुरुवात करूयात.
वर्ष १९५८ मधील ‘रागिणी’ हा चित्रपट शास्त्रीय संगीत आणि नृत्यप्रधान असल्याने ह्या चित्रपटात रागदारी आणि नृत्य यांची रेलचेल होती. उत्कृष्ठ नर्तिका असलेल्या पद्मीनी यांची छान नृत्ये हे ह्या चित्रपटाचे आणखी एक वैशिष्ट्य होते! पुढच्या गाण्यात पद्मीनी यांचे छान नृत्य आहे, आपण ते पाहणार नाहीत, आपण ते गाणे फक्त ऐकणार आहोत, त्यामुळे त्या गाण्याचा पूर्ण आस्वाद आपणास घेता येईल.
गाणे आहे, ‘छेड दिये मेरे दिलके तार क्यूँ‘!
ह्या गाण्याची अनके वैशिष्ट्य आहेत, प्रत्येक गाण्यात काही तरी वेगळेपणा ठेवणे हे ओपींचे वैशिष्ट्य! त्यामुळे ह्या गाण्यात जरी नृत्य असले तरीही, दोन पुरुष गायक हे गाणे गातात हे ह्या गाण्याचे वेगळेपण. शिवाय गायक कोण आहेत? तर हे गाणे गायले आहे चक्क उस्ताद अमानत अली खां आणि उस्ताद बडे फतेह अली खां ह्या सख्या भावांनी! पंजामजाबमधील होशियारपूर येथे जन्मलेले उस्ताद अमानत अली खां आणि उस्ताद बडे फतेह अली खां हे पतियाळा घराण्याच्या संगीत परंपरेतील शास्त्रीय गायक होते, फाळणीनंतर ते पाकिस्तानात स्थायिक झाले. त्या अर्थाने त्याकाळी ओपींनी पाकिस्तानी गायकांचा वापर केला हे विशेष! ओपींनी त्यांचीच का निवड केली हे ठावूक नाही. या दोन्ही गायकांची जुगलबंदी ह्या गाण्यात आहे. जुगलबंदी हा प्रकार ओपींनी प्रथमच वापरलेला दिसतोय. आणि ह्या गाण्यात पडद्यावर रागदारी गाताना चक्क किशोरकुमार दिसतोय. उस्ताद बडे फतेह अली खां यांनी किशोरकुमार करीता पार्श्वगायन केले आहे आणि अन्य अभिनेता आनंद पाल त्यांच्याकरीता उस्ताद अमानत अली खां यांचा आवाज वापरला आहे. गाण्याच्या शेवटी तबला आणि पद्मीनी यांचे नृत्य यांची जुगलबंदी आहे. ह्या सर्व वैशिष्टयांमुळे गाणे अधिकच सुंदर झाले आहे. ओपींना हे किंवा असे गाणे करण्याची प्रेरणा कशी झाली किंवा त्यांनी हे गाणे तयार करताना कुणाकुणाची साथ घेतली कि नाही किंवा कसे? हे आता कुणालाच सांगता येणार नाही. ह्या गाण्यातील ओपी खूपच वेगळा आहे. हे गाणे ऐकून स्वर्गसुखाचा अनुभव घ्या! राग ‘कमोद’ आणि तीनतालात ह्या गाण्याची रचना केली आहे. (वरील माहितीत काही चुकले असल्यास, जाणकारांनी तसे कळवावे).
वरील गाणे ऐकून ओपी किती वेगळा होता लक्षात येते. पुढचे गाणे ‘रागिणी’ चित्रपटातीलच आहे.
गाणे आहे, ‘मन मोरा बावरा‘!
हे गाणे मात्र सर्वांना ठाऊक असेलच, कारण ओपींनी गाणे गाण्यासाठी अभिनेता किशोरकुमार यांच्याकरीता चक्क गायक मोहम्मद रफी यांचा आवाज वापरला होता. गाणे शास्त्रीय ढंगात असल्याने किशोरकुमार ह्या गाण्याला न्याय देणार नाही म्हणून किंवा सुरुवातीला ह्या चित्रपटात भारत भूषण हे नायकाच्या भूमिकेत होते म्हणून असेल कदाचित! किशोरकुमार यांच्याकरीता मोहम्मद रफी यांनी गायलेले गाणे म्हणून हे गाणे प्रसिद्ध आहे. (तसे पाहता किशोरकुमार यांच्याकरीता तब्बल आठ ते दहा गायकांनी पार्श्वगायन केले आहे, ते नंतर काहीतरी आपण ऐकणार आहोतच!). ह्या गाण्याच्या शेवटी सुद्धा सुमारे ४० सेकंदाची तबला आणि पद्मिनीचे नृत्याची जुगलबंदी आहे. हे गाणे राग तिलंग आणि त्रितालावर आधारीत आहे.
पुढचे गाणे देखील ‘रागिणी’ चित्रपटातीलच आहे.
गाणे आहे, ‘छोटासा बालमा’!
हे गाणे म्हणजे राग तिलंग, राग खमाज आणि राग छायानट ह्या मिश्र रागांवर आधारित बंदिश आणि तीनतालात रचना केलेली गाणे आहे. आशा भोसले ह्यांच्या मधुर आवाजात हे गाणे ऐकावयास खूपच छान आहे. पण गाण्याचे कि आपले दुर्दैव म्हणावयाचे की, हे गाणे पडद्यावर दिसत नाही. ‘ओपींच्या पडदा न पहिलेलया गाण्यां’त ह्या गाण्याचा समावेश आहे. (माझे ‘पडदा न पाहिलेली ओपीची गाणी’ ह्या भाग आणि भाग २ हे लेख वाचावेत. लेखाच्या शेवटी लिंक दिली आहे. अजूनही तशी गाणी सापडत असल्यामुळे ३रा भाग लवकरच लिहावा लागेल असे दिसते). असो. आपण आता गाण्याचा आस्वाद घेवूयात.
‘रागिणी’ ह्या चित्रपटात ऐकून १२ गाणी होती. त्यापैकी चार गाणी आपण येथे ऐकली. बाकीची गाणी आपल्या आजच्या विषयाबाहेरील आहेत. आता काही अन्य चित्रपटातील गाणे ऐकूयात. पण ती गाणी रागदारीयुक्त पेक्षा अर्धशास्त्रीय (Semi Classical) वाटतात.
पुढचे गाणे आहे, ‘अकेली हूँ मैं, पिया आ‘!
१९६९चा ‘संबंध’ ह्या चित्रपटातील गाणी म्हणजे ओपींच्या सांगीतिक कारकीर्दीतील कळस म्हटले पाहिजे. ओपींचा दर्जा येथे सिद्ध होतो. परंतु ओपींच्या कारकीर्दीचा शेवटचा टप्पा सुरु झालेला होता. आणि चित्रपट अजिबातच चालला नाही, त्यामुळे गीतकार कवी प्रदीप आणि संगीतकार ओ. पी. नय्यर ह्या अभूतपूर्व संयोगाने निर्माण झालेली ह्या चित्रपटातील गाणी मात्र उपेक्षित राहून गर्दीत विरून गेली. केवळ रसिक श्रोत्यांना ही गाणी माहीत आहेत किंवा आठवतात.
त्यातील एक गाणे आहे. ‘अकेली हूँ मैं, पिया आ‘! चित्रपटातील गाण्यांच्या गर्दीमध्ये हे गाणे दुर्लक्षित राहिले. पडद्यावर हे गाणे अपूर्णच दिसते.
त्यातील एक गाणे आहे. ‘अकेली हूँ मैं, पिया आ’! चित्रपटातील गाण्यांच्या गर्दीमध्ये हे गाणे दुर्लक्षित राहिले. मुजरा प्रकारातील हे गाणे पडद्यावर अपूर्णच दिसते. ते सुद्धा मन लावून चित्रित झालेले दिसत नाही. शिवरंजिनी रागातील हे गाणे ऐकावयास मात्र छान वाटते. चला तर ऐकूया, ‘अकेली हूँ मैं, पिया आ’!
पुढचे गाणे आहे, ‘देखो बिजली डोले बिन बादल की‘!
१९६३ च्या ‘फिर वही दिल लाया हूं’ चित्रपटातील पडद्यावर दिसणारे हे पहिले गाणे. प्रेमगीत, छेडछाड गीत, विरह गीत, प्रसिद्ध टांगा रिदम, रोमॅंटिक गाणी अशी विविध १० गाणी असलेल्या ह्या चित्रपटात ओपींनी अप्रतिम असे नृत्यप्रधान अर्धशास्त्रीय गाणे दिले. ह्या गाण्यावर आशा पारेख आणि अन्य अभिनेत्री यांनी अप्रतिम नृत्य केले आहे, गाण्याच्या शेवटी सुमारे सव्वा मिनिटाच्या नृत्याच्या जुगलबंदीमुळे तर हे गाणे खूपच प्रेक्षणीय झाले आहे, परंतु आपण येथे फक्त गाणे ऐकूया. बसंत मुखरी राग, भैरव थाट आणि तीन तालातील गाणे आपणांस नक्कीच मंत्रमुग्ध करेल. शिवाय ह्या गाण्यात ओपींनी ‘आशा आणि उषा’ ह्या दोघी मंगेशकर भगिनींना एकत्र पार्श्वगायनाकरिता घेतले आहे. पडद्यावर हे गाणे गाताना चक्क चश्मा घातलेली तबस्सुम दिसते. गाण्यातील नृत्याच्या जुगलबंदीमध्ये ओपींनी भारतीय वाद्ये वापरून छान परिणाम साधला आहे.
पुढचे गाणे आहे, ‘ओ कन्हैया, आज पनघट पे है तेरी राधा अकेली’!
वर्ष १९६८ मध्ये अभिनेता जॉय मुखर्जी यांनी निर्मित आणि दिग्दर्शित केलेला ‘हमसाया’ हा चित्रपट साफ आपटला, परंतु ओपींनी ह्या चित्रपटात अप्रतिम अशी सात गाणी दिली, त्यातील एक अर्धशास्त्रीय नृत्यप्रधान गाणे आपण आता ऐकूया. अभिनेत्री शर्मिला टागोर ही छान नृत्यदेखील करते हे ह्या गाण्यात सिद्ध होते. गाण्याची सुरुवात ओपी स्टाईल ऑर्केस्ट्राने होते, पण लगेचच भारतीय वाद्यवृंदाने गाण्याची सुरुवात होते, हा बदल ऐकावयास छान वाटतो. चला तर आता ऐकूयात, ‘ओ कन्हैया, आज पनघट पे है तेरी राधा अकेली’.
आजच्या भागातील शेवटचे गाणे आहे, ‘तू है मेरा प्रेम देवता‘!
इतके छान गाणे शेवटी ठेवायचे कारण हेच की, ह्या गाण्याचा व्हिडीओ सुद्धा आपण पाहणार आहोत.
अशोककुमार हे सहनिर्माते असलेल्या १९६०चा ‘कल्पना‘ चित्रपट हा नृत्यप्रधान होता. सुप्रसिद्ध तीन त्रावणकोर भगिनीपैकी रागिणी आणि पद्मीनी ह्या नृत्यनिपुण अभिनेत्री ह्या चित्रपटात होत्या. त्यामुळे ह्या चित्रपटात शास्त्रीय संगीतावर आधारित नृत्य आणि गाणे असणे साहजिकच होते.
त्यास अनुसरुन ओपींनी ह्या चित्रपटात गाणे दिले, ‘तू है मेरा प्रेम देवता’. लेखात वर उल्लेख केल्याप्रमाणे दोन नायिका पडद्यावर नृत्य करत असताना तेथे आवाज मात्र वापरला आहे, दोन पुरुष गायकांचा! हा देखील एक नवीन प्रयोग होता. गाणे गायले आहे मोहम्मद रफी आणि मन्ना डे यांनी. ललित रागातील हे शास्त्रीय गाणे म्हणजे मन्ना डे हवेच! मोहम्मद रफी आणि मन्ना डे दोघांनीही गाणे छान गायले आहे. गीतकार कमर जलालाबादी (ओम प्रकाश भंडारी) यांनी गाण्याच्या विषयाला धरून शुद्ध हिंदीत अतिशय छान काव्यरचना केली आहे.
१० मिनिटाच्या ह्या गाण्याच्या शेवटी सुमारे ५ मिनिटे केवळ रागिणी आणि पद्मीनी यांचे नृत्य आणि (अज्ञात) गायकाची ताना आणि तराणे! म्हणूनच ह्या गाण्याचा व्हिडिओ येथे दिला आहे. शिवाय आपल्याकरीता ह्या गाण्याची रंगीत चित्रफीत उपलब्ध झाली आहे, त्यामुळे गाण्याचा आनंद अजून वाढतो. पद्मीनी यांनी त्यांच्या एका मुलाखतीत ह्या नृत्यास त्यांनी ‘गंगा जमुना नृत्य – Ganga Jamuna Dance) असे म्हटले आहे.
वरील सर्व गाणी ऐकून आपणाला लक्षात आलेच असेल कि, ओ. पी. नय्यर ह्यांनी शास्त्रीय संगीत आणि रागदारी हा प्रकार सुद्धा लीलया वापरला आहे, परंतु टांगा ऱ्हीदम आणि उडत्या चालीची गाणी ह्या पलीकडे बहुसंख्य श्रोत्यांना किंवा रसिकांना ओ. पी. नय्यर ह्यांचे हे वैशिष्ट्य माहीत नाही, ते सर्वांपुढे ठेवण्याचा हा माझा एका आणखी एक छोटासा प्रयत्न!
कोणतेही पारंपारिक शास्त्रीय संगीत न शिकता सुद्धा ओपींनी शेकडो सुंदर गाणी आपणाकरीता करून ठेवली आहेत हे मोठी आश्चर्याची गोष्ट आहे. लाहोर रेडिओवर उमेदवारी करत असताना त्यांच्यावर शास्त्रीय संगीताचे संस्कार नक्की झाले असणार.
१९५८च्या फागुन चित्रपटातील सर्वच्या सर्व म्हणजे १२ गाणी एकाच ‘पीलू’ रागात बांधणारे ओपी जेव्हा म्हणतात,’ये सा नी ध प क्या है, मुझे आज तक पता नाही चल सका’ आणि फिल्मफेअरच्या मुलाखतीत “Of course, I know classical music. I don’t wear it on my sleeve.” असे बोलणारे ओपी यात आपण नक्की काय समजायचे? मग हे सर्व आले कोठून?
कारण एकच आहे, ‘ओपी म्हणजे शापीत गंधर्वच’!
पुढच्या वेळेस ओपींच्या आणखी एका नवीन पैलू विषयी जाणून घेवूयात.
संगीतकार ओ. पी. नय्यर यांच्याविषयीचे माझे इतर लेख वाचा:
ओ. पी. नय्यर यांची यांची शास्त्रीय गाणी: Classical Songs by O P Nayyar – लेखाचे सर्वाधिकार: लेखक आणि संकलक – चारुदत्त सावंत, २०२१. मोबाईल क्र. ८९९९७७५४३९
कृपया आपला अभिप्राय आणि सूचना कळवाव्यात.
मनोगत: मी काही शास्त्रीय संगीताचा अभ्यासू अथवा जाणकार नाहीय, विविध माध्यमे , लेख आणि जाणकारांचा सल्ला घेवून ह्या लेखातील रागदारी विषयक संज्ञा वापरल्या आहेत. त्यात काही कमतरता अथवा बदल असतील तर मला नक्की कळवाव्यात. शिवाय येथे वापरलेल्या गाण्यातील वाद्याविषयी काहीच भाष्य केलेलं नाहीय, कारण माझे अज्ञान! माझे अज्ञान दूर करण्यासाठी मला मदत करावी. धन्यवाद.
आपल्याला आवडल्यास आपल्या मित्रांना हा लेख सामायिक करा.
Refences:
- https://chandrakantha.com/raga_raag/film_song_raga/basant_mukhari.shtml#Dekho
- https://www.hindigeetmala.net/
- https://atulsongaday.me/
- https://books.google.co.in/books?id=lmrSLuBwbKkC&lpg=PA53&dq=man%20mora%20baawara%20raag&pg=PA53#v=onepage&q&f=false
DISCLAIMER: Copyrights of songs used in this article belong to its rightful owners. All rights to Music Label Co. or other rightful owners & No Copyright Infringement Intended. We have used audio/video links for reference and information purpose only. We do not have copyright on these links. No downloading has been provided. Any lawful copyright owner does not wish to keep their content on our website, may inform us about it, so that we will remove it from our website.
अस्वीकरण (DISCLAIMER): या लेखामध्ये सादर केलेली गाणी हि केवळ गाण्यांची आवड आणि ही गाणी रसिकांपर्यत त्यांचा आस्वाद घेता यावा म्हणून सदर गाणी किंवा त्यांच्या लिंक्स येथे वापरण्यात आल्या आहेत. यामागे कोणताही व्यावसायिक हेतू नाही. तसेच गाणी डाउनलोड करण्याची सुविधाही दिलेली नाही. ह्या गाण्यांचे सर्व हक्क हे त्या त्या कंपनीकडे अबाधित आहेत. आमच्या वेबसाइटवर आम्ही कुठल्याही सामुग्रीचे डाउनलोड उपलब्ध करून दिलेले नाही. कोणीही कायदेशीर कॉपीराइट मालक जर आपली सामग्री आमच्या वेबसाइटवर ठेवू इच्छित नसतील, तर त्याबद्दल आम्हाला कळविल्यास आम्ही ती सामुग्री आमच्या वेबसाइटवरून काढून टाकू.
Copyright secured by Digiprove © 2022 Charudatta Sawant
Apratim….. bahardar….👌👌👌
धन्यवाद